Μεγάλα προσκυνήματα και ιεροί τόποι που προκαλούν δέος, σύμβολα της προσπάθειας του ανθρώπου να υπερβεί το επίγειο, ένα φαινόμενο πίστης, αλλά και μια μορφή εναλλακτικού τουρισμού στην οποία η Ελλάδα, έχει προνομιακή θέση.
Αιώνες πριν οι άνθρωποι αρχίσουν να ταξιδεύουν μαζικά για αναψυχή, διακοπές, ξεκούραση και αμέτρητα χρόνια πριν τα μπάνια του λαού γίνουν μια συνήθεια σχεδόν καθολική, ένας βασικός λόγος που μετακινούνταν οι άνθρωποι ήταν για προσκύνημα σε κάποιον ιερό τόπο, σε κάποια εμβληματική εκκλησία, μοναστήρι ή τόπο μαρτυρίου. Και ο ελλαδικός χώρος ανέκαθεν αποτελούσε προνομιακό τόπο για τον Χριστιανισμό και ιδιαίτερα για την Ορθοδοξία. Με ιστορικά μοναστήρια που ίδρυσαν αυτοκράτορες και πατριάρχες, με φορητές εικόνες που φιλοτέχνησε ο Απόστολος και Ευαγγελιστής Λουκάς, με τοιχογραφίες απαράμιλλης αισθητικής, με βυζαντινές εκκλησίες και απομεινάρια της πρωτοχριστιανικής εποχής, με κειμήλια, λείψανα αγίων και μεγάλα πανηγύρια από άκρη σε άκρη όλης της χώρας.
Τυπικά, ο θρησκευτικός τουρισμός είναι υποκατηγορία του πολιτιστικού, ουσιαστικά, όμως, πρόκειται για ένα ξεχωριστό είδος. Ο θρησκευτικός τουρισμός έχει κάποια σταθερά χαρακτηριστικά, τα οποία ξεχωρίζουν τους επισκέπτες που αποφασίζουν να κάνουν το ταξίδι αυτό, στο οποίο «το τερπνό μετά του ωφελίμου» δεν αποτελεί αμαρτία, δεν είναι ωστόσο το αρχικό ζητούμενο. Η μεταφυσική αγωνία, μια ασθένεια, η ανάγκη για ενδοσκόπηση είναι μερικές συνηθισμένες αιτίες για ανθρώπους που διαβαίνουν το κατώφλι ιερών τόπων. Αλλά δεν είναι οι μόνες. Ουκ ολίγες φορές, ένα προσκύνημα ποτέ δεν είναι αρκετό και ανοίγει την όρεξη για περισσότερα. Έτσι, δημιουργείται μία τάση, καθώς ο προσκυνητής – ταξιδευτής πιο εύκολα εντοπίζει στο χάρτη τα μνημεία εκκλησιαστικού ενδιαφέροντος παρά τις παραλίες. Η τάση ενισχύεται από ενορίες και μητροπόλεις που συχνά – πυκνά διοργανώνουν εκδρομές τα Σαββατοκύριακα, με χαμηλές τιμές συμμετοχής και γεμάτα πούλμαν. Η αίσθηση της κοινότητας εδώ λειτουργεί αναζωογονητικά: μια καινούρια παρέα δημιουργείται, με κοινά ενδιαφέροντα και κοινές αξίες, κάτι πραγματικά θετικό για μοναχικούς ανθρώπους και ηλικιωμένους. Υπάρχουν, βέβαια, και αυτοί που ταξιδεύουν ιδιωτικά, ζευγάρια και οικογένειες, γυναικοπαρέες και φίλοι. Με το αυτοκίνητό τους συνήθως, συμπεριλαμβάνουν το προσκύνημα στο ευρύτερο ταξιδιωτικό τους πλάνο. Τα τελευταία χρόνια έχουν δημιουργηθεί στα social media ομάδες ενδιαφέροντος για περιηγήσεις και επισκέψεις σε ιερούς τόπους, κάτι ανάλογο με τους πεζοπόρους, και τις ορειβατικές ομάδες δηλαδή. Εκεί ανακοινώνουν εκδρομές από διάφορα μέρη στην Ελλάδα για κάθε γωνιά της χώρας και πραγματικά, από τη συχνότητα μπορεί κάποιος να εικάσει ότι το φαινόμενο ανθεί.
Ο θρησκευτικός τουρισμός στην Ελλάδα εκτιμάται ότι καταγράφει ετησίως έναν κύκλο εργασιών που ξεπερνάει τα 300 εκατομμύρια ευρώ, είναι σίγουρο όμως ότι οι προοπτικές του είναι πολύ μεγαλύτερες. Εκτός της χώρας μας, η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Σερβία και φυσικά η Ρωσία, χώρες Ορθόδοξες ως γνωστόν, αποτελούν δεξαμενές επισκεπτών, καθώς το κοινό δόγμα αποτελεί άρρηκτο συνεκτικό δεσμό και οδηγεί αυθόρμητα τους πιστούς στη χώρα μας. Μια χώρα που παίζει σημαντικό ρόλο στο φαινόμενο, παρά το μικρό της μέγεθος, είναι η Κύπρος, η αποκαλούμενη και «νήσος των Αγίων» λόγω των δεκάδων σημείων εκκλησιαστικού ενδιαφέροντος που παρουσιάζει, αλλά και λόγω της έντονης θρησκευτικότητας που παραδοσιακά επιδεικνύει ο ελληνισμός εκεί. Οι Κύπριοι ανεβαίνουν στην Ελλάδα σταθερά, προσκυνούν και παίρνουν ευλογία πριν επιστρέψουν στη Μεγαλόνησο. Θα τους συναντήσεις σε κάθε προσκύνημα, σε κάθε μοναστήρι και θα τους καταλάβεις αμέσως από την ντοπιολαλιά τους. Σπανίως επισκέπτονται μόνο ένα μέρος -τους ακούς να κανονίζουν με προσμονή το επόμενο προσκύνημα.
Όπως και στον lifestyle τουρισμό έτσι και στον θρησκευτικό, υπάρχουν προορισμοί για τους πολλούς (mainstream ή iconic), προορισμοί δύσκολοι και απαιτητικοί, προορισμοί για οικογένειες και προορισμοί για ψαγμένους. Εδώ δεν υπάρχουν μόδες, καθώς σε πολλές περιπτώσεις υπάρχουν προσκυνήματα που μετρούν αρκετούς αιώνες ύπαρξης, υπάρχουν, όμως, τάσεις και φάσεις (ακμής και στασιμότητας).
Τα προσκυνήματα της Μεγαλόχαρης στις Κυκλάδες είναι διαχρονικά τα πιο δημοφιλή. Η Παναγία της Τήνου, η Εκατονταπυλιανή στην Παροικία της Πάρου, η Παναγία η Χοζοβιώτισσα στην Αμοργό (κτίστηκε γύρω στον 11ο αιώνα μ.Χ. από το βυζαντινό αυτοκράτορα Αλέξιο Α΄ Κομνηνό) αποτελούν σταθερά σημεία ενατένισης του θείου για κάθε πιστό και πιστή που σέβονται τον εαυτό τους.
Ακολουθούν τα Μετέωρα, ένας τόπος απόκοσμος, μεταφυσικός και δύσκολος τους περασμένους αιώνες, εύκολος και προσβάσιμος σήμερα. Όλα φαίνεται να ξεκινούν γύρω στο 1000 μετά Χριστόν, όταν ασκητές συγκεντρώθηκαν στην εν λόγω περιοχή, επιλέγοντας το τραχύ και δύσβατο αυτό μέρος για να αφοσιωθούν στον Θεό. Σταδιακά, ίδρυσαν μονές και μέχρι το 1300 ο αριθμός των μοναστηριών ξεπερνούσε τα 20. Και μπορεί η παραδοσιακή μέθοδος επικοινωνίας και ανεφοδιασμού τον μονών με ανεμόσκαλες, σκοινιά, τροχαλίες και καλάθια να έχει εγκαταλειφθεί εδώ και περίπου έναν αιώνα, ο τόπος ωστόσο παραμένει συναρπαστικός. Τα Μετέωρα περιλαμβάνονται στον κατάλογο μνημείων παγκόσμιας κληρονομιάς της Ουνέσκο και για αυτό και η επίσκεψη σε αυτά, μια φορά στη ζωή κάποιου, επιβάλλεται. Είτε θρησκεύει είτε όχι.
Το Άγιον Όρος είναι ένα κεφάλαιο από μόνο του, καθαρά ανδρική υπόθεση -αφού ως γνωστόν η είσοδος σε γυναίκες απαγορεύεται- και ένας φάρος της Ορθοδοξίας, που επιβιώνει εδώ και πάνω από 10 αιώνες και αντέχει σε λεηλασίες, πυρκαγιές, σκάνδαλα, κρίσεις κάθε είδους. Σήμερα, αποτελείται από 20 ιερές, κυριαρχικές, βασιλικές, πατριαρχικές και σταυροπηγιακές μονές. Κάθε μοναστηριακή κοινότητα έχει τη δική της ιστορία, τα δικά της χαρακτηριστικά και τη δική της ανθρωπογεωγραφία. Οι κανόνες δεν είναι παντού ίδιοι, το τυπικό δεν εφαρμόζεται παντού με την ίδια αυστηρότητα και κάθε ένας από αυτούς τους ορθόδοξους λύχνους φωτίζει με το δικό του ιδιαίτερο φως. Με ανάλογο τρόπο διακρίνονται και οι επισκέπτες, οι οποίοι δεν επιλέγουν τόσο με βάση την Ιστορία και την παράδοση, αλλά κυρίως με το πνευματικό αποτύπωμα και την αύρα που αποπνέει το κάθε μοναστήρι.
Ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα, με κοσμοσυρροή όλο το χρόνο είναι αυτό του Αγίου Ιωάννου του Ρώσου, στο Νέο Προκόπι Ευβοίας. Στον ομώνυμο ναό φυλάσσεται σε λάρνακα το ολόσωμο, άφθαρτο και σεπτό σκήνωμά του Οσίου. Κάτι αντίστοιχο με τον Άγιο Νεκτάριο στην Αίγινα, επίσης ένα πολύ δυνατό προσκύνημα των τελευταίων 50 χρόνων. Κοσμοπλημμύρα και στον τάφο του (νεοφανούς) Αγίου Παϊσίου, που βρίσκεται μέσα στο Μοναστήρι Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στη Σουρωτή – Βασιλικά Θεσσαλονίκης. Η Θεσσαλονίκη και η Μακεδονία εν γένει καταλαμβάνει μεγάλο μερίδιο του θρησκευτικού τουρισμού, βοηθούμενη και από τα σημεία ενδιαφέροντος που σχετίζονται με το πέρασμα και την παραμονή του Αποστόλου Παύλου στην περιοχή.
Το νησί της αποκάλυψης του Ιωάννη, η Πάτμος, το Βυζαντινό Μοναστικό κέντρο του Παπικίου Όρους στη Ροδόπη, η Νέα Μονή στη Χίο, ο Όσιος Λουκάς στη Βοιωτία, ο Άγιος Εφραίμ στη Νέα Μάκρη, η Παναγία Σουμελά στη Νάουσα, η Μονή Εικοσιφοινίσσης στο νομό Σερρών, η Μονή Οδηγήτριας στην Κρήτη, η Ιερά Μονή Προυσού στην Ευρυτανία, ο Άγιος Ραφαήλ στη Λέσβο, είναι μερικά ακόμη από τα προσκυνήματα που προκαλούν κατάνυξη, δέος και απολαμβάνουν μαζικού ενδιαφέροντος.
Ο ψαγμένος ταξιδιώτης, ο προσκυνητής που αναζητάει κάτι διαφορετικό και λιγότερο πολυσύχναστα μέρη, ας ρίξει μια καλή ματιά στην Πελοπόννησο. Τα μοναστήρια του μεγαλύτερου σε έκταση νομού της, της Αρκαδίας, άλλα ιστορικά και ταυτισμένα με την Ελληνική Επανάσταση, άλλα βυζαντινά και άλλα με έντονο το ασκητικό στοιχείο είναι κτισμένα σε πανέμορφες όσο και τραχιές τοποθεσίες, όπου η ηρεμία και η αγαλλίαση κυριαρχούν. Τέτοια μοναστήρια είναι τα Προδρόμου, Αμπελακίου, Μαλεβής, Ελώνης, Καλτεζών, σε έναν τόπο που έχει πάνω από 25 σημαντικές μονές, δηλαδή πάνω από το 15% των μοναστηριών της χώρας. Ιστορικά μοναστήρια και σύγχρονα πνευματικά κέντρα διαθέτει ο νομός Κορινθίας, ο νομός Αχαΐας, όπως επίσης και ο νομός Λακωνίας. Στην υπόλοιπη Ελλάδα, σημαντικά προσκυνήματα υπάρχουν στη Μαγνησία, στη Χαλκιδική (εκτός του Αγίου Όρους) και στην Ήπειρο, όπου ο περιηγητής μπορεί να ανακαλύψει πνευματικούς και εκκλησιαστικούς θησαυρούς.
Οι θρησκευτικές περιηγήσεις μοιάζουν ανεξάντλητες, κάτι σαν τις καλοκαιρινές διακοπές του καθενός. Μετά από κάθε ταξίδι, ο πιστός βάζει πλώρη για το επόμενο προσκύνημα και βολιδοσκοπεί έναν άλλο προορισμό, με την ελπίδα να βρει ό,τι κάθε άνθρωπος αναζητάει σε κάθε ταξίδι: το νόημα της ζωής.
