Ο Πέτρος Πιζάνιας, ένας από τους σημαντικότερους ιστορικούς του καιρού μας, γράφει για τα πολιτικά νοήματα της ελευθερίας και φωτίζει αθέατες πλευρές της Επανάστασης του 1821 που μετά από 200 και βάλε χρόνια μπορούμε να προσεγγίσουμε πιο ψύχραιμα.
Οι ηγετικές ομάδες των Ελλήνων, η κάθε μία από την δική της ιστορική πορεία, είχαν σχηματίσει εντός της οθωμανικής αυτοκρατορίας ένα ιδιαίτερο διακριτό χώρο, ολοκληρωμένο ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα. Αυτός ο χώρος, με ιδιαίτερη εθνική ιστορική αυτοαναφορά, δική του γλώσσα και σωρευόμενη οικονομική ισχύ ήταν εξ αντικειμένου αλλά και από επιλογή προσανατολισμένος προς την Ευρώπη. Σε αυτόν αναπτύχθηκαν τα ποικίλα νοήματα της ελευθερίας ως απόρροια της ιστορικής εξέλιξης της κάθε ηγετικής ελληνικής ομάδας.
Ας ξεκινήσουμε από τους εμπόρους. Στη μακροχρόνια εμπορική τους δράση ασκούσαν εν πολλοίς ελεύθερα τις συναλλαγές τους. Μολονότι τα κεφάλαιά τους, όπως άλλωστε και οι ζωές του ενίοτε, βρίσκονταν στην διάθεση του δεσποτικού περιβάλλοντος, παρά ταύτα μπορούσαν να σκέφτονται και να σχεδιάζουν στο επίπεδο του ευρωπαϊκού οικονομικού ορίζοντα και πέραν αυτού με τα δικά τους κριτήρια. Παράδειγμα οι μεγάλοι έμποροι της Κωνσταντινούπολης, που με δική τους απόφαση είχαν υιοθετήσει τον Ναπολεόντειο Εμπορικό Κώδικα για τις συναλλαγές τους στα γαλλικά μόλις εκδόθηκε τα πρώτα χρόνια του 19ου αιώνα. Ο καθαρός ορίζοντας της ελευθερίας που διακονούσαν οι διανοούμενοι διαφωτιστές, μπορούσε να αφομοιωθεί από τους εμπόρους με βάση τη δική τους άσκηση του ελεύθερου εμπορίου και του ορίζοντα σκέψης που καλλιεργούνταν κατά τη διαχείριση της αναπαραγωγής της οικονομικής τους ισχύος. Και τούτο ίσχυε για όλους τους εμπόρους αλλά και για τους καραβοκυραίους των ναυτικών κέντρων. Στους τελευταίους, θα πρέπει να συνυπολογίσουμε την οργανωμένη θαλάσσια μετακίνηση ως μία άμεση εμπειρία ανεξάρτητης απόφασης. Είναι πολύ πιθανό ότι σε αυτές τις ομάδες είχε διαμορφωθεί ένας τύπος ατόμου με κοσμοπολίτικο ορίζοντα δράσης που προσιδίαζε σε ποικίλους βαθμούς στη νεοτερική ατομικότητα η οποία βρισκόταν κοντά στην αντίστοιχη σημασία της ελευθερίας.
Οι προεστοί της Πελοποννήσου, ενάμιση αιώνα πριν το 1821 είχαν διαμορφώσει μια έννοια για την ελευθερία που βασιζόταν κυρίως στις προσπάθειες απόσχισης του τόπου τους από την οθωμανική κυριαρχία. Η εδραίωση της δικής τους εξουσίας ως ανεξάρτητης αποτελούσε το κυρίως πολιτικό ζητούμενο για τις κεφαλές του Μοριά. Επρόκειτο για τοπικούς άρχοντες οι οποίοι ωστόσο διέθεταν ευρύτερο πολιτικό ορίζοντα. Το ίδιο και οι Μανιάτες καπεταναίοι, δομή εξουσίας αρχέγονη, που ήδη από τα Ορλοφικά το 1774 επιδίωξαν να αποσπάσουν την περιοχή τους από την Αυτοκρατορία με σκοπό να γίνει η Μάνη ένα ρωσικό προτεκτοράτο υπό τη δική τους διοίκηση. Οι Σουλιώτες από την πλευρά τους πέτυχαν πρόσκαιρα μια μορφή απόσχισης. Τοπική κοινωνία πολεμιστών και κτηνοτρόφων, οργανωμένοι κοινωνικά σε δομές παράλληλων πατριών με επικεφαλής ένα συμβούλιο πρωτοκαπεταναίων πολεμάρχων, είχαν επιτύχει να ελέγξουν τις γύρω περιοχές, να τις αυτονομήσουν από την οθωμανική εξουσία επιβάλλοντας στους πληθυσμούς τους δικούς τους όρους. Υπήρχε, λοιπόν, σε αυτές τις ομάδες μια ισχυρή παράδοση τοπικής απόσχισης από την Αυτοκρατορία, παράδοση η οποία αποτέλεσε τις πολιτικές και ιδεολογικές υποδοχές σε ό,τι οι Έλληνες διανοούμενοι διαφωτιστές εννοούσαν ως ελευθερία. Ωστόσο, θα ήταν ακραίος φορμαλισμός αν όχι αφέλεια να νομίσουμε ότι η ελευθερία στην Ευρώπη διέθετε ένα και μοναδικό καθαρό νόημα, εκείνο του Βολταίρου.
Υπήρχαν επίσης οι αρματολοί οι οποίοι ασκούσαν αστυνομικές αρμοδιότητες στα όρια ενός αρματολικιού, ιδίως στην ορεινή Στερεά και στον Όλυμπο, και βρίσκονταν διαρκώς σε σχέσεις ανταγωνισμού με τους Οθωμανούς. Και εδώ υφίσταται μια ισχυρή παράδοση αυτονομίας τουλάχιστον από τα τέλη του 17ου αιώνα με την μεγάλη εξέγερση των αρματολών της δυτικής Στερεάς.
Τέλος, ήταν οι κληρικοί, που αποτελούσαν τη μικρότερη ομάδα στη Φιλική όσο και στο σύνολο των πολιτικών και στρατιωτικών στελεχών της Επανάστασης. Ωστόσο, χωριζόταν σε δύο τύπους επαναστατών. Πρώτοι εκείνοι που είχαν υιοθετήσει και καλλιεργήσει τα διαφωτιστικά πρότυπα, όπως ο Θεόφιλος Καΐρης, ο Άνθιμος Γαζής, ο Παπαφλέσσας, και ακολούθως λίγοι αξιωματούχοι του Ορθόδοξου Πατριαρχείου όπως οι επίσκοποι Παλαιών Πατρών Γερμανός, ο Ησαΐας Έλους οι οποίοι χαρακτηρίζονταν από υψηλή πολιτική οξύνοια και ένα ηθικό ριζοσπαστισμό.
Το παζλ συμπληρώνουν οι ελληνικές ελίτ που συγκρότησαν τη Φιλική Εταιρεία και ακολούθως την επαναστατική ηγεσία, και οι οποίες αποτελούσαν ένα είδος αστερισμού, τις πλειάδες.
Προτείνω να σκεφτούμε ότι οι ηγετικές ομάδες της Επανάστασης διατρέχονταν από τρεις γενικές μορφές ριζοσπαστισμού -αν και με ποικίλες αποχρώσεις.
Ο ριζοσπαστισμός των κοτζαμπάσηδων, των κληρικών και των τοπικών ένοπλων αριστοκρατιών εμπεριείχε αναγκαστικά τον τοπικό και οικογενειακό χαρακτήρα ως θεμέλια της ισχύος τους πριν το 1821. Το ίδιο ίσχυε και για τους εν ενεργεία επισκόπους και μητροπολίτες. Αυτοί, αν και μέλη μιας αυτοκρατορικής εμβέλειας υποτελούς αριστοκρατίας με ευρωπαϊκές εκκλησιαστικές διασυνδέσεις ενίοτε, λειτουργούσαν τελικά ως τοπικοί εκκλησιαστικοί άρχοντες. Για αυτές τις ομάδες το πρώτιστο επαναστατικό μέλημα ήταν η αποτίναξη του καθεστώτος του ραγιά.
Αντίθετα, για τις εμπορικές ομάδες και τους διανοούμενους, ας πούμε λίγο ευρύτερα τους Έλληνες αστούς, απελευθέρωση, ελευθερία και εθνικό κράτος αποτελούσαν ενιαίο και αδιαίρετο σύνολο, τον στόχο που έπρεπε να επιτευχθεί εν όλω. Σε αντίθεση με όλες τις υπόλοιπες ελληνικές ηγετικές ομάδες, η οικονομική δύναμη των εμπόρων και η ιδεολογική επιρροή των διανοουμένων, αποτελούσαν μέσα ισχύος επαρκώς αυτεξούσια από το οθωμανικό σύστημα εξουσίας. Έτσι, όχι μόνο δεν εκκρεμούσε να αμφισβητήσουν την κοινωνική τους θέση για να αποσείσουν το καθεστώς του ραγιά, αλλά αντίθετα η ίδια η κοινωνική τους θέση τους οδηγούσε να επιδιώκουν την ελευθερία στην τότε πολιτική της μορφή.
Τέλος οι αρματολοί. Πριν περιδινηθούν στο νεοτερικό νόημα της ελευθερίας και των θεσμών του αναδυόμενου έθνους από την ετερογονία των δικών τους στρατιωτικών επιτυχιών, η ελευθερία ήταν η επικυριαρχία στο αρματολίκι τους. Οι αρματολοί και μαζί τους οι οπλαρχηγοί της Πελοποννήσου (πιθανότατα και οι εξεγερμένοι Κρητικοί) συνιστούσαν τον τρίτο ορίζοντα της ελευθερίας, ο οποίος εκδηλωνόταν ως αενάως αναδυόμενη ανταρσία.
Όλοι, ως μέλη ηγετικών ομάδων των Ελλήνων, μέσα από έντονες αντιθέσεις, έθεσαν εξαρχής τα μέσα ισχύος που διέθεταν στην υπηρεσία της Επανάστασης και τελικά με πολύ μεγάλες απώλειες νίκησαν. Οι τρεις αυτές πολιτικές εκδοχές της ελευθερίας εισήλθαν στην ελληνική Επανάσταση διατηρώντας τις διαφορές μεταξύ τους. Και αυτές αποτέλεσαν τις άρρητες αιτίες εσωτερικών συγκρούσεων, των εμφυλίων, αλλά και ιδεολογικές κινητήριες δυνάμεις της Επανάστασης.
Ο Πέτρος Θ. Πιζάνιας είναι ομότιμος καθηγητής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο. Το άρθρο αποτελεί μικρό απόσπασμα από το νέο του βιβλίο με τίτλο «Η Ελληνική Επανάσταση 1821-1830», το οποίο θα κυκλοφορέι από τις εκδόσεις του Βιβλιοπωλείου της Εστίας.
ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΣΤΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΕΠΑΝΩ ΓΙΑ ΝΑ ΔΕΙΤΕ ΤΙ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΕ Η ΚΑΘΕ ΣΗΜΑΙΑ ΤΟΥ 1821.
