202 χρόνια μετά το θαύμα της Επανάστασης, το Zeitgeist ανατρέχει στις ιστορικές πηγές, δίνοντας το λόγο σε αυτούς που ήταν εκεί και πήραν μέρος.
Για να μελετήσει κάποιος την ελληνική Επανάσταση όπως της αξίζει, όσα προηγήθηκαν αυτής, όσα συνέβησαν κατά τη διάρκειά της και όσα ακολούθησαν με την ίδρυση του εθνικού κράτους και την ανεξαρτησίας, ίσως δεν φτάνει μια ολόκληρη ζωή. Χρειάζεται άπειρος χρόνος για να διαβάσει όλες τις διαθέσιμες πηγές, να αξιολογήσει την αξιοπιστία τους, να προστρέξει στη διπλωματία για να καταλάβει τους συσχετισμούς και την επιρροή των ξένων δυνάμεων στην Ευρώπη και τα Βαλκάνια, να λάβει υπόψη την παρακμή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, να μελετήσει τα απομνημονεύματα και τις συνθήκες, και στο τέλος να πάρει θέση έχοντας στο νου ότι τον χρόνο εκδήλωσης των γεγονότων το μέλλον ήταν απολύτως απρόβλεπτο. Σε αξιόπιστα συμπεράσματα θα μπορέσει να φτάσει, μόνο αν αποτάξει από πάνω του την ανάγκη υπαγωγής του συμπεράσματός του σε κάποια ετεροχρονισμένη θεωρία (λόγια, οικονομική, ιστορική) που του φαίνεται σήμερα οικεία ή λογική. Το Zeitgeist θεωρεί ότι πριν της ιστορικής ερμηνείας πρέπει να προηγείται η γνώση, για αυτό παραθέτει αυτούσιες σημαντικές πηγές, μαζί με τις πλήρεις βιβλιογραφικές τους αναφορές. Σκοπός να δώσει ερεθίσματα σκέψης πάνω στο τι ήταν η ελληνική Επανάσταση. Εθνικοαπελευθερωτική, ταξική, πολιτική, νομοτελειακή, εκκλησιαστική, το αποτέλεσμα μιας καραμπόλας συγκρουόμενων εξωτερικών πολιτικών, κάτι από όλα αυτά σε ποικίλες αναλογίες; Τα συμπεράσματα δικά σας.
ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Ο Ρήγας Φεραίος (1757 – 1798) για τον πατριωτισμό
«Κάλλιο για την πατρίδα κανένας να χαθεί, ή [παρά] να κρεμάσει φούντα για ξένον στο σπαθί».
Πηγή: Θούριος, 57-58. 1798. Λ.Ι. Βρανούσης (επιμ.), Ρήγας. Βασική Βιβλιοθήκη, 10. «Αετός» Α.Ε., 1953. 392.
Ο Ευγένιος Βούλγαρης (1716 – 1806) για το Γραικός και κατ’ επέκταση το «Greece»
«Γραικοί από Γραικού τινός, ή Γραίκου, το παλαιόν ονομαζόμενοι, οι ύστερον Έλληνες από Έλληνος υιού του Δευκαλίωνος. Οι Λατίνοι άνωθεν, και τα έθνη άπαντα της Ευρώπης την σήμερον, δεν γνωρίζουσι το Γένος με άλλο όνομα. Ημείς δι’ όλης της παρούσης μεταφράσεως το αυτό όνομα μεταχειριζόμεθα, αποφεύγοντες το μεν Έλληνες διά την έμφασιν της ειδωλοθρησκείας, το δε Ρωμαίοι προς αντιδιαστολήν των Ρωμάνων».
Πηγή: Περί των διχονοιών των εν ταις Εκκλησίαις της Πολωνίας, 1768. Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Ερμής, 1989. 84.
Ο ανώνυμος της Ελληνικής Νομαρχίας για την ελευθερία και τη θυσία
«Αλλά πόσας φοράς πρέπει να εκφωνήσω ότι η Ελευθερία είναι αναγκαιοτέρα και από την ιδίαν ύπαρξιν εις τον άνθρωπον; Αυτή γαρ αποκαταστεί γλυκείαν την ζωήν, αυτή γεννά διαυθεντευτάς της Πατρίδος, αυτή νομοδότας, αυτή εναρέτους, αυτή σοφούς, αυτή τεχνίτας, και αυτή μόνον, τέλος πάντων, τιμά την ανθρωπότητα».
Πηγή: Ελληνική Νομαρχία, Α΄: Ελευθερία. 1806. Ε.Π. Παπανούτσος (επιμ.), Νεοελληνική φιλοσοφία, Α΄. Βασική Βιβλιοθήκη, 35. «Αετός» Α.Ε., 1953. 273.
Ο Σπυρίδων Τρικούπης (1788 – 1873) για την κατάσταση στην Ελλάδα και την Οθωμανική Αυτοκρατορία
«Αδύνατον να διατηρηθή αμετάβλητος η πολιτική θέσις δύο εθνών, κατοικούντων ένα και τον αυτόν τόπον, όταν το μεν δεσπόζον διαμένη στάσιμον, το δε δεσποζόμενον προοδεύη».
Πηγή: Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, 1853. Μιχ. Περάνθης, Ελληνική πεζογραφία, Β΄. Εκδόσεις έργων Περάνθη, χ.χ. 46
ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ
Ο Φώτιος Χρυσανθόπουλος ή Φωτάκος (1798 – 1879) για τα αισθήματα που επικρατούσαν στους αγωνιστές στην αρχή της Επανάστασης
«Oι περισσότεροι από αυτούς ήσαν χωρίς άρματα και άλλοι είχαν μαχαίρας, άλλοι σουγλιά, και αι σημαίαι των περισσοτέρων ήσαν τσεμπέρες των γυναικών των· ερωτούσαν οι απλοί Έλληνες τότε ο ένας τον άλλον δια τι εμαζώχθησαν εδώ και τι θα κάμωμεν; Οι δε καπεταναίοι τους έλεγαν, ότι εμαζώχθημεν να σκοτώσωμεν τους Tούρκους δια να ελευθερωθώμεν».
Πηγή: Φωτάκου, Aπομνημονεύματα. Περί της ελληνικής επαναστάσεως του 1821, τ. A’, Αθήνα, Βεργίνα, 1996, σ. 87, 92, 93, 117 και 148 αντίστοιχα (α’ έκδοση: Αθήνα 1899).
Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης (1770 – 1843) για το πώς έπεισε τους επαναστάτες να μην επιτεθούν στους κοτζαμπάσηδες
«Έλληνες, τι θέλετε; ελάτε εδώ· και ευθύς έτρεξαν και με σήκωσαν εις τον αέρα. Μου λέγουν: ότι θέλομε να σκοτώσωμε τους άρχοντας, διότι μας εδίωξαν τον Υψηλάντη· εγώ τους είπα: ελάτε να σας ειπώ πρώτον και εγώ, έπειτα είμαι συμβοηθός σας να τους σκοτώσετε· τους ετράβηξα τίρο τουφέκι, είς μία βρύσι όλους, και ανέβηκα επάνω εις μία πέτρα για να ακούν όλοι, και τους είπα: διατί θέλομε τον χαϋμό μας μονάχοι μας; ημείς εσηκώσαμε τα άρματα διά τους Τούρκους και έτζι ακουσθήκαμεν εις την Ευρώπη, ότι σηκωθήκαμεν οι Έλληνες διά τους Τυράννους, και στέκεται όλη η Ευρώπη να ιδή τι πράγμα είναι τούτο. Οι Τούρκοι όλοι είναι ακόμη απείραγοι εις τα Κάστρα και εις τες χώρες, και ημείς εις τα βουνά, και αν σκοτώσωμεν τους προεστούς θα ειπούν οι Βασιλείς, ότι τούτοι δεν εσηκώθηκαν διά την ελευθερίαν, αλλά διά να σκοτωθούν συνατοί τους, και είναι κακοί ανθρώποι, Καρβονάροι, και τότε ειμπορούν οι Βασιλείς να βοηθήσουν τον Τούρκο και να λάβωμε ζυγόν βαρύτερον από εκείνον οπού είχαμε· γράφομε και έρχεται οπίσω ο Υψηλάντης και μην επήρε ο νους σας αέρα. Τότε τους ησύχασα».
Πηγή: Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836. Τύποις Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως, 1846. 75-76.
Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης (1782 – 1827) για τον αντιφατικό χαρακτήρα των Ελλήνων
«Όποιος θέλει να κουμαντάρη τους Έλληνες πρέπει να βαστάη ένα δισάκκι γεμάτο, ομπρός το Χριστό, πίσω τους διαόλους και στη μέση το χρυσάφι».
Πηγή: Γιάννης Bλαχογιάννης, Iστορική Aνθολογία, 1927. 255.
Ο Οδυσσέας Ανδρούτσος (1788 – 1825) για το ίδιο θέμα
«Κοίταξε όμως καλά, ότι κάθε Έλληνας έχει μέσα του δώδεκα λεγεώνας διαβόλων. Και έπαρε τα μέτρα σου, διότι, ως λέγει η παροιμία, ένας διάβολος σκοτώνει τον άλλο».
Πηγή: Επιστολή προς τον Αναστάσιο Λόντο, 14 Ιανουαρίου 1824. Μιχ. Περάνθης, Ελληνική πεζογραφία, Β΄. Εκδόσεις έργων Περάνθη, χ.χ. 580.
ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Το κείμενο της Α’ Εθνοσυνέλευσης (1822, Επίδαυρος) για το χαρακτήρα και τη φύση της Επανάστασης
«O κατά των Tούρκων πόλεμος ημών, μακράν του να στηρίζεται εις αρχάς τινάς δημαγωγικάς και στασιώδεις ή ιδιωφελείς μέρους τινός του σύμπαντος Eλληνικού Έθνους σκοπούς, είναι πόλεμος εθνικός, πόλεμος ιερός, πόλεμος του οποίου η μόνη αιτία είναι η ανάκτησις των δικαίων της προσωπικής ημών ελευθερίας, της ιδιοκτησίας και της τιμής, τα οποία ενώ την σήμερον όλοι οι ευνομούμενοι και γειτονικοί λαοί της Eυρώπης τα χαίρουσιν, από ημάς μόνον η σκληρά και απαραδειγμάτιστος των Oθωμανών τυραννία επροσπάθησεν με βίαν να αφαιρέσει και εντός του στήθους ημών να τα πνίξη».
Ο Ιωάννης Μακρυγιάννης (1797-1864) για τον ρόλο των ξένων δυνάμεων
«Τους κατάτρεξαν οι Ευρωπαίγοι τους δυστυχείς Έλληνες. Εις τις πρώτες χρονιές εφόδιαζαν τα κάστρα των Τούρκων· τους κατάτρεχαν και τους κατατρέχουν ολοένα διά να μην υπάρξουν. Η Αγγλία τούς θέλει να τους κάμη Άγγλους με την δικαιοσύνην την αγγλική, καθώς οι Μαλτέζοι ξυπόλυτους και νηστικούς, οι Γάλλοι Γάλλους, οι Ρούσσοι Ρούσσους κι’ ο Μετερνίκ της Αούστριας Αουστριακούς – κι’ όποιος τους φάγη από τους τέσσερους».
Πηγή: Απομνημονεύματα, Β΄, γ΄. Αρχείον του Στρατηγού Ιωάννου Μακρυγιάννη, Β΄. Αθήναι, 1907. 295.
Ο Ιωάννης Καποδίστριας (1776 – 1831) για τον φιλοτουρκικό ρόλο των Άγγλων
«Δεν ηγάπα τους Άγγλους ο Κυβερνήτης, ους εθεώρει ασπόνδους εχθρούς της Ελλάδος. ‘’Βλέπεις τούτους με τες κόκκινες βελάδες;’’ είπε μοί πότε, ‘’είναι Τούρκοι’’».
Πηγή: Νικόλαος Δραγούμης, Ιστορικαί Αναμνήσεις, Α΄, 1879. 136.
Ο Φώτιος Χρυσανθόπουλος ή Φωτάκος (1798 – 1879) για το ρόλο της Εκκλησίας
«Η θρησκεία τόσον εχαύνωσε τον απλούν όχλον, ώστε είχαν τον φόβον του Άδου αν εσκότωναν Τούρκους , διότι επίστευαν ότι ο Θεός θα τους κολάση και ότι θα δώσωσι λογαριασμόν περί τούτου. Αλλ’ ο κλήρος τους έβγαλεν από την πλάνην αυτήν, διότι έλαβε πρώτος τα όπλα».
Πηγή: Φωτάκος, Απομνημονεύματα, ό.π, τ Α’, σ 162.
