Από τη Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη μέχρι σήμερα, η πρώτη οκταετία του ΠΑΣΟΚ έχει λάβει διαστάσεις μύθου κι έχουν γραφτεί για αυτήν τα πλέον αντιφατικά σχόλια. Για μένα ούτε επανάσταση ήταν, αλλά ούτε και καταστροφή. Ήταν όμως μια αλλαγή με θετικά και αρνητικά. Τα συμπεράσματα δικά σας.
Κατά τη διάρκεια της πρώτης οκταετίας του ΠΑΣΟΚ, τόσο σε επίπεδο νομοθετικής παραγωγής όσο και στην καθημερινή άσκησης της πολιτικής συνέβησαν γεγονότα που καταχωρήθηκαν στη συλλογική συνείδηση ως οι μεγάλες πολιτικές τομές της Παπανδρεϊκής περιόδου. Κάποιες θεωρήθηκαν καινοτομίες, άλλες κραυγαλέες αποτυχίες. Ας δούμε τρεις περιπτώσεις από κάθε κατηγορία.
Πρώτα, τα θετικά.
Αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης
Το 1982, με τον ν. 1285, πραγματοποιήθηκε η πολιτική και ηθική αποκατάσταση των αγωνιστών της περιόδου 1941-1944 και ορίστηκε η επέτειος της μάχης του Γοργοποτάμου ως ημέρα εορτασμού της Εθνικής Αντίστασης. Τρία χρόνια αργότερα, η κυβέρνηση αποκατέστησε τους πολιτικούς πρόσφυγες από την υπερορία εξασφαλίζοντας πλήρη ασφαλιστικά δικαιώματα στους επαναπατρισθέντες. Η αποχώρηση της Νέας Δημοκρατίας από την ψηφοφορία για την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, κατ’ εντολή του Ευάγγελου Αβέρωφ, ήταν ιστορικό λάθος για το οποίο η παράταξή του μετανιώνει μέχρι και σήμερα.
Οικογενειακό Δίκαιο & Ισότητα των φύλων
Η καθιέρωση του πολιτικού γάμου, η αποποινικοποίηση της μοιχείας, η νομική εξομοίωση ως προς τα δικαιώματα της άγαμης με την έγγαμη μητέρα, η αύξηση της άδειας μητρότητας, οι συντάξεις σε υπερήλικες αγρότισσες κ.ά., θεωρούνται από τις κορυφαίες παρεμβάσεις. Οι πολιτικές για την ισότητα των δύο φύλων επί διακυβέρνησης ΠΑΣΟΚ στηρίχθηκαν σε μια μοντέρνα για την εποχή της φιλοσοφία για το γυναικείο ζήτημα η οποία, όπως υποστηρίζει ο ιστορικός Ευάγγελος Χεκίμογλου, «προέρχεται από τις αναλύσεις του αμερικανικού ριζοσπαστισμού, ο οποίος δεν απέφευγε πάντοτε τη σύγχυση ανάμεσα στην τάξη και το φύλο» («Ο Ανδρέας Παπανδρέου και η Εποχή του», Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2ος Τόμος ).
Τοπική Αυτοδιοίκηση
Το ΠΑΣΟΚ ενίσχυσε την αυτοτέλεια των δήμων και των κοινοτήτων και θέσπισε το πλαίσιο για τις δημοτικές επιχειρήσεις, χωρίς όμως να καταφέρει να αποτρέψει το φαινόμενο κομματικού ελέγχου στα Νομαρχιακά Συμβούλια που κι αυτά, για την εποχή τους ήταν ένα προχωρημένο όργανο τοπικής εξουσίας. Όπως διαπιστώνει ο συνταγματολόγος και πρώην ευρωβουλευτής Κωνσταντίνος Μποτόπουλος: «Ο τομέας της αποκέντρωσης αποτελούσε από την αρχή για το ΠΑΣΟΚ προνομιακό πεδίο ανάδειξης της διαφοράς του από τη συντηρητική παράταξη» (‘Ο Ανδρέας Παπανδρέου και η Εποχή του’, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2ος Τόμος ).
Και μετά τα αρνητικά.
Ο δημοσιονομικός «λαϊκισμός».
Η ανακατανομή του πλούτου ήταν το κύριο μέλημα του Παπανδρέου κι επετεύχθη σε μεγάλο βαθμό με τις παρεμβάσεις της πρώτης τετραετίας σε ένα κράτος με στρεβλή οικονομική ανάπτυξη. Εντούτοις, τα δομικά προβλήματα που κληροδότησε η επί δεκαετίες δεξιά διακυβέρνηση δεν επιλύθηκαν, αντίθετα κυριάρχησε ένας δημοσιονομικός «λαϊκισμός», όρος που χρησιμοποιήθηκε από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Σταύρο Θωμαδάκη. «Την περίοδο της επικράτησης του ΠΑΣΟΚ κατασκευάστηκε ο μύθος ότι η δημοσιονομική σταθεροποίηση δεν ήταν παρά μια ακόμη μορφή καταπάτησης των λαϊκών δικαιωμάτων», σημειώνει στο βιβλίο του για τον Παπανδρέου ο ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Θάνος Βερέμης (‘Ανδρέας Παπανδρέου- Μεγάλες Προσδοκίες’, Εκδόσεις Πατάκη, 2017).
Άλωση του συνδικαλισμού
Αν και η κυβερνητική θητεία του ΠΑΣΟΚ ξεκίνησε με ένα εντυπωσιακό μέτρο, την κατάργηση του διαβόητου ν. 330/1936 ο οποίος σε αντίθεση με τον τίτλο του («Περί επαγγελματικών σωματείων και ενώσεων και διασφαλίσεως της συνδικαλιστικής ελευθερίας») ήταν ένας νόμος ενάντια στο δικαίωμα της απεργίας, η συνέχεια δεν ήταν ανάλογη. Ο Παπανδρέου πέτυχε τον έλεγχο του συνδικαλιστικού κινήματος, ανοίγοντας έτσι το δρόμο όχι μόνο για μια εποχή φιλοκυβερνητικού κι άρα άσφαιρου συνδικαλισμού, αλλά και για την ραγδαία απαξίωση των συνδικάτων και των ενώσεων στα μάτια εργαζομένων και κοινωνίας.
Προσωποπαγής χαρακτήρας
Ο προσωποπαγής χαρακτήρας που επέβαλλε ο Παπανδρέου στο ΠΑΣΟΚ ήδη από την ίδρυσή του, δεν άφηνε περιθώρια για συγκρούσεις ανάμεσα στα στελέχη και τον πρόεδρο. Η αμφισβήτηση των επιλογών του ισοδυναμούσε με πολιτικό θάνατο κι αυτό το γνωρίζουν καλύτερα αυτοί που την περίοδο 1975 – 1977 ως κομμάτι της εσωτερικής αντιπολίτευσης αντίκρισαν την πόρτα της εξόδου. «Όποιος διαφωνεί να κατέβει από το τρένο», «έθεσε εαυτόν εκτός Κινήματος» και «Αντώνη έγραψες ιστορία» (στον Αντώνη Τρίτση όταν τον εκδίωξε από το υπουργείο Παιδείας στη σύγκρουση κυβέρνησης – Εκκλησίας το 1988) ήταν φράσεις του προέδρου που έμειναν στην ιστορία. Πάντως οι αποκεφαλισμοί που κόστισαν περισσότερο ήταν αυτοί των οικονομολόγων υπουργών της πρώτης οκταετίας, εκεί που χάθηκε το παιχνίδι της οικονομίας. Ας τους θυμηθούμε γιατί ο (τότε) πολιτικός θάνατός τους είχε συνέπειες για τη χώρα: Απόστολος Λάζαρης, Γεράσιμος Αρσένης, Κώστας Σημίτης, Μανόλης Δρετάκης και Δημήτρης Κουλουριάνος.
